An Aoine 23/03/12

Dhá chaora a goideadh ó fhear ó Dhún Chaoin agus shiúlaigh Paróiste an Fheirtéaraigh á lorg.

An Ghráig a chráigh mo chroíse,

Cloichear is a thóin le taoide,

Tíorabháin fé bhun Bearna na Gaoithe,

Ná taitníonn an ghrian ann go Lá le Bríde,

Baile an Fhéirtéaraigh an chroaibhín aoibhinn,

Cluainte na dtuartha míne,

Cathair Caoin/Cuinn na sceach laistoir síos do,

Ard na Caithne mar lastar na coinnle,

Baile Uachtarach in uachtar duimhche,

Baile an Chaladh mar a ghreadann na faoileann,

Fearann na luaithe buí,

Gorta Dubha go súghtar síos iad i bportach móna,

Dhá fhód déag ar airde,

Baile Eaglaise mar a leagtar na caoirigh.

(Baile Eaglaise na scoláirí beannaithe, Baile Eaglaise na ngealbhan)

 

Paróiste Dhún Chaoin

Gleann Loic, na muca méithe,

Baile Bhiocáire, na pocáin ag méileach/ag méiligh,

Baile an Ghleanna na meadracha glégheala, (meadar)

Baile na Rátha na bláthaí géire,

Baile Ícín an bhinsín?

Baile na hAbha, baile cois abhann, baile beag briste is mná gan tuiscint ann.

Muileann, Muileann císte mór mine,

Ceathrú, Ceathrú an Fheirtéaraigh,

Com, com an éithigh.

 

Na paróistí go léir

Paróiste an Fheirtéaraigh, paróiste an éithigh,

Paróiste Dhún Chaoin, paróiste na mbithiúnach,

Paróiste Mórdhach, paróiste na spairte (spairt = móin,talamh fliuch,riasc)

Paróiste na Cille, paróiste na ndruncaeirí

Paróiste Márthain, ceol, ól agus amhráin.

Aoine 23/03/12

“… is tar éis na Féile Bríde, ardóidh mé mo sheol.”  ‘Sea go deimhin tá ár seolta ardaithe sa chiorcal comhrá againn ach go háirithe agus cúrsaí an tsaoil á gcur trí chéile againn. Ní hamháin go rabhamar á ngioradh féin le gréin an tseachtain seo ach bhí daoine an-bhroidiúil ag curadóireacht. De bharr an sar-obair atá á dhéanamh ag daoine, tá spuaiceanna agus cloig ar na láimhe. Gan dabht is fada an lá a bheireas greim ar chos an chasúir, sámhthach rámhainne nó lámh bhuicéid ach is minic a bhíonn mo lámh ar chluas an chupa. Ós ag caint ar chloig agus spuaiceanna tháinig rudaí eile chun cuimhne. Fathanaí ar na méara, fuachtán ar na ladhracha, fuarnimh sna méara agus sa bhfiacla, clogar fiacala agus coladh grifín. Bhíomar lúbaithe agus sinn ag déanamh cur síos ar phearsantacht an duine. Bheadh sé deacair an ruaig a chur ar an dródánach nó an siománaí sa tigh tabhairne. Bheadh an crúdánaí lán de taspach. B’fhéidir go mbeadh an snámhán ag féachaint ar do leathanach Facebook i ndon fhios duit féin. Ní hámháin sin ach caitheamar seal ag plé cuma an duine. Dá mbeadh dread fiacial ag duine bheadh an-ghiall ar fad acu agus is é dread an chnúdáin an dread is deise dá bhfuil ann.  Níor dheineamar dearúd ar iompar an duine ach oiread agus bhí go leor cur is cúiteamh mar gheall ar dhuine a bheadh ana-ghuairnéanach nó mí-shochair sa leabaigh. Ní raibh an duine deoranta fághta ar lár. Is éard atá i gceist leis seo ná duine atá leithleasach, duine atá ag faire amach ar a leas féin i gcónaí, níl aon amhras go mbeadh duine mar sin téibithe againn. Briathar fé leith is ea an briathair teibim, cuirim i gcás, níor theib an chaint riamh air. Mar is iondúil thugamar ár n-aird ar abháir éagsúla. Phléamar gach cinéal saghas cré. Tá an ithir ar bharra na talún ach chaithfeá dul síos go gaoidhean dá mbeifeá ag tógaint tí. Thabharfá greann ar ghainneamh agus clocha beaga. Tagaimid go dtí an ciorcal comhrá chun eolais a scéachtaint leis agus cuireadh ar ár súile dúinn cad atá i gceist nuair atá feirmeoir ag míntíriú, tá sé/sí á thabhairt na beithígh chun mín. Bheadh na beithígh á gcúr chun tíre agus á dtabhairt chun mín, ach geallaimse daoibh ná béidís ar mhínleach Cheann Sibéal ach go háirithe! Tá iliomaid slíte ann chun a rá go bhfuileann tú gearr do rug éigin: fad coiscéim coiligh nó fad beiriú an spóla. Sular d’fhágamar slán le chéile luamar trí fhocal éagsúla a d’úsáidfeá in ionad an focal pian. 1. Seadhg 2. Dioth, pian saghas díomhar 3. Arraing, bhuail arraing mo ghlúin.

An Aoine 16/03/2012

Chreidfeadh an léitheoir go bhfuil rud éigin eile i bhfad níos dáiríre ná braon tae agus comhrá deas réchúiseach ar súil ar an Meal gach aon Aoine leis an méid cainte ar an dianmhachnamh an tseachtain seo arís ( nó infheitheamh nó mairneadh). Ar eagla go mbeadh aon amhras ann, d’iompaigh an comhrá go dtí an t-ábhar tábhachtach san…an bhualtrach (!) agus an tslí gur maith leis na madraí (na brogairí, go háirithe) a bheith a n-iomlasc iad fhéin sa bhualtrach. Aye, bíonn an t-asal  a iomlasc féin; an tsreang a roiseadh ón ngeansaí agus gach damhán alla ag tochras ar a cheirtlín féin….na briathra difriúla ag baint le cineál rothaladh.

Is é an rothlam duine an duine garbh nó an té gan morán ceille. Bhí an difríocht deanta idir duine ramhar (duine ciotrúnta, abair) agus an duine cothaithe nó an duine beathaithe (an duine trom) agus an duine othraithe (ró-throm). 

Is ionann an focal tiúthaidhe agus faic (sa chómhthéacs, ‘an bhfuil airgead agat?’,  ‘níl aon leathphingin agam’ ! nó, ‘níl tiúthaide agam!’). Muna bhfuil leathphingin agat seans maith ann ná fuil cianóg nó leath-fheoirling agat ach oiread!

Is bainne bainne, a deireann tú?! Bhuel, tá agus níl….agus an bhó díreach crúite is leamhnacht atá agat; an uachtar bainte is bláthach atá agat anois, gan morán taoisleann ann ach ólta chun an tart a chosc. Agus an difríocht idir bainne géar agus an bhláthach? Ambaiste fhéin, n’fheadar!

RÓF.

An Aoine 9/03/12

Dé  bhúr mbeatha a léitheoirí. Lá álainn ab ea Dé hAoine seo a d’imigh tharainn agus ba ghearr an mhoill go rabhamar ag dianmhachnamh nó ag rinnfheitheamh más maith leat. Ach ambaiste ní haon nath againn é agus is léir nach gcuirtear aon iachall orainn a bheith ag dianmhachnamh mar bímid ar ár sáimhín só ag an gcioral comhrá i gcónaí!  Ós ag tagairt don gciorcal comhrá atáim, táim chomh siúráilte is atá cos ar asal ná fuil aon chnatachán nó cneamhaire inár measc. Ach b’fhéidir go bhfuil rábaire ann, bíonn gach éinne cneasta, fial agus fé mar a dúirt an té a dúirt é, an rud a bhailaíonn an cníopaire, scaipeann an rábaire. Is ag caint ar chúrsaí caide a thosnaíomar ansan agus ar cad é a tharlódh i gcluiche a bheadh ina ghearrachomhrac;

Cuirtear cor coise fé.

Banintear thap as.

Baintear barrathuisle as.

Tá táthog ann/inti – tá an mianach ann/inti.

Ar chuma éigin d’iompaigh an comhrá arís agus tháinig dhá shéanfhocal ar bhráisléad chun cinn; muince bráid d’ór nó geimhle. Dá mbeadh muince bráid d’ór ag bean tá seans maith ann go mbeadh coiscéim tollmhóire aici, bean uaibhreach a thabharfaí uirthi más ea agus ní mórtas atá i gceist againn! Is ionann an focal toll agus tóin. Gháir gach éinne nuair a chualamar an ráiteas macánta seo; “Níl aon tholl thinn mar do tholl thinn féin”. Ach d’fhéadfaí toll a úsáid i slí eile gan amhras, cuir i gcás má thiteadar anuas ar a chéile bheul thiteadar i dtoll a chéile. An chéad fhocal eile a tharraing ár n-aird ná ndóthair (maith dom an litriú, tá ceangal ann leis an nath cainte ar ndóigh). Nóthair bhís ag éisteacht liom ná rabhais nó ndóthair ná rabhais ann tú féin. Uaireanta bímid giobtha, prioctha, ciaptha, cráite ag an saol. Ceist eile a phléamar ná  Cad a chuireann an fheoil ar thóin an tsagairt? Punt ar phósadh, coróin ar bhaisteadh, ar aifreann agus ar phósadh a deirtear. Cé go bhfuil feabhas tréis teacht ar an aimsir fós féín tá gá leis na stocaí fuaimintiúla. Téanaíg nú Théanaíg a dúradh ag an deireadh agus bhailíomar linn ach ná dearúd, “Buann an fear glic ar an bhfear santach” agus “is féidir le fear an tí cac i dtóin an tí”!

An Aoine 02/03/2012

Riabhach – focal a bhaineann le talamh, ainmhithe

Laethanta na Bó Riabhaí – deireadh Mhárta, tús Aibreáin – iad fuar, fliuch

An bhó riabhach – Féach Ó Dónaill

An Contae Riabhach .i. Loch Garman

chuige

Ní raghaidh mé ann chuige.

Ní rabhas ann chuige = in aon chor!

Ní raibh an caighdeán go maith chuige

aniar

Chugam aniar thú – le moladh nó le spreagadh a déarfaí a leithéid

Mórán rudaí a bhain leis an bhfocall aniar – bheidíst go maith

Tá an bhean sin ag gabháilt aniar = tá sí ag súil le páiste

Duine a bhfuil teacht aniar ann – tá misneach aige, tá sé ábalta cuid mhaith a sheasamh nó a thógaint

láidir

Láidir nár thána níos túisce, nó

Láidir nár dhúnais an geata id dhiaidh – le searbhas a déarfaí a leithéid le duine

Lathair Dé – eascaine neamhdhíobhálach

Láthair Dé gheobhair rud éigin

(Dhá fhocal a bhíodh i nDún Chaoin)

taoisleann = cothú, beathú ann, maitheas

Bhí taoisleann maith ann.  Tá taoisleann maith san ubh (do rud atá chomh beag sin).  Tá taoisleann maith sa choirce (don bhó)

Níl aon taoisleann id chuid oibre

Móin

Móin dhubh = cóngarach do ghual, an ceann is fearr

Móin rua, an chuid is measa.

Dónn móin mhaith go dtí an ribe – nó go dtí an súsán

Bean éigin – bhí sí chomh dubh slíoctha le fód móna in íochtar portaigh

súsán = suasán = caonach (sphagnum moss) = féar tanaí

Donncha an tSúsáin, duine nach bhfuil crot rómhaith air / ar a chuid gruaige
múirín nó aoileach:  ag bailiú aoiligh (nó ag deanamh aoiligh ón mbruscar cistine orgánaigh)

araid = bosca = ina gcuirfí min choirce nó plúr.

lán na haraide móire ( de rud éigin)

pluais = uaimh = múmha = antúr (Focal a bhí i mBaile Uachtarach agus Ard na Caithne)

an mhúmha nó an mhumha

Faill na Mumha – tá sé sin in Ard na Caithne (Féach Ó Duinnín)

Buaile – An Buailtín = gort

Baile Uí Bhoithín = Tá Buailtín na gCapall ann, Buailtín na gConnors

Na cailleacha dubha nó cailleacha an bhrollaigh bháin .i. na mná rialta.

An Aoine 17/02/2012

Fan le d’uain – sin anois mar a bhí againn inniu – bhí an oiread san fonn cainte ar dhaoine go mb’éigean dúinn go léir fanacht lenár n-uain – chaitheamar go léir fanacht lenár dturas. Déarfadh duine le duine eile é sa thigh tabhairne nó dá mbeadh grúpa ag fanacht le bus nó a leithéid sin. Gan dabht tá sé againn leis i gcúrsaí aimsire:  is breá an uain í.

Cé ná raibh éinne ag bácáil aréir tosnaíodh ag caint ar scaród bóird nó brat boird: éadach a bheadh ar bhord i dtigh.

N’fheadar conas gur tarraingíodh anuas prioslaí ach ní foláir gur ‘prioslóir’ an bib a bhíonn ar leanaí beaga chun a gcuid éadaigh a choiméad glan.

Bíonn flosca áthais ar gach éinne againne maidin Dé hAoine.

Fadó gheibheadh leanbh clabhta baise nó liobar ach tá san imithe as an saol anois! D’fhéadfadh rud nó duine a bheith liobarnach leis, sé sin ná beadh obair dhuine róshlachtmhar b’fhéidir.

Bhí cuid againn suite chomh fada ar maidin go dtáinig codladh grifín inár gcosa is inár lámha!

Tháinig 1.00pm agus bheadh sé chomh maith agat cois an ghiorria a phógadh mar ná raibh aon chuimhneamh ag éinne ar bhogadh. Bhraith cuid againn ná rabhamar ach ag tosnú. Dúrt cúpla babhta nár chás a bheith ag ciorrú an bhóthair ach, bhí fuar agam, ní dh’éist éinne! Caitheas a rá le fear an hata ar deireadh an doras a tharrac amach ina dhiaidh mar go rabhas féin chun an bóthar a bhualadh.

Sea, sin mar a tugadh an mhaidin bhreá earraigh seo. Más féidir leatsa cur lenár gcibeal – abair!

An Aoine 10/02/2012

Teachtaireacht thapaidh an tseachtain seo mar go bhfuil fotharaga (nó pindí no deabhadh) an diabhail orm! Thosaigh an chaint ar na slite difriúla gur féidir ‘meisce’ a chur in iúl! Mar shampla is féidir le duine a bheith ar a chaoil, ar a chaid nó, an ceann is fearr liom, a bheith caochta!

Seanfhocail deas ansan:

“Castar na daoine ar a chéile, ach ní chastar na cnoic ná na sleibhte”

Thainig fear cinn riain suas ach nilim cinnte cad go cruinn is brí leis…fhios ag éinne eile????

D’imigh an caint ansan go dtí an seana-léireasc:

“na trí rian is sia a fhanann: rian guail a muing, rian cairte i gclaí agus rian céachta i gcrích”

muing: portach;  sclaig focal ar rian cairte sa talamh

******************************************************************************************

cronán: Fuaim an chait cois tine; meamlach: an fhuaim a dhéanann sé nuair a bhíonn sé caite amach an doras!

bhí an focal scoite againn (tá sé scoite chum oibre/ airgid srl.) ach scúite (scúig/ ag scú)is ea craicinna bhaint de phrátaí, de ghlasraí srl

******************************************************************************************

bhí ana-chaint ansan ar an focal ar duine ná h-itheann aon rian feola …tá an focal veigeatóir (peaca is é é sin a scriobh fiú amháin dar le duine d’ár gcomhairleoirí!). Úsáidtear an focal feoilshéantóir (séan is ea ádh nó rath ach bheadh cosaint i gceist leis chomh maith). Ach, an focal is fearr ná turaire (tur = tirim, caint thur is ea caint leamh, m.sh)

bhí an díospóireacht ag dul i dteocht, is cosiúil, mar chas an chaint ar cimír (máchail, gortú a mhaireann), speabhraoidí (caint gan chiall ón té atá ag dul in éag, m.sh. speabhraoidí an bháis), spearbal (cnaoiste, ina cnaoiste ar an dtalamh) agus a bheith gan aithne, gan urlabhra! Bhí sé in am bóthar a bhualadh aríst dáiríre sula raibh tús curtha le rudaí!

An bhfuil aon ní agaibhse le cur leis seo? D’fháilteoimís rompu.

Post na Aimsire

Ag caint dúinn ar an aimsir………………

tá sánas (samhnas) air = tá briseadh nó faoiseamh ón drochaimsir,  m.s  “Ní droch-chomhartha ar an lá an méid sin sámhnais” i.e. tá an chosúlacht ann go mbeidh an lá go maith

saothrún: comhartha dea-aimsire nó aimsir bhreá .i. go leanann an ghaoth cúrsa na gréine.  Bheadh sí anoir nó anoir aneas ar maidin agus aniar tráthnóna.  Bhí saothrún inniu

síon:  aimsir, garbhshíon nó drochshíon is ea an drochaimsir; boghasíon = bogha baistí

réithín:  aimsir bhreá, chiúin

camfheothan gaoithe:  gaoth láidir / trí fheothan stoirm / mar atá sa logainm An Fheothanach i bParóiste Mórdhach

Lá fuar feannaideach is ea é.  Tá sé bioranta  nó tá sé nimhiúil nó tá aimsir ghlas ann. Thabharfadh an ghaoth scalladh duit

Conas tánn tú?  Táim leaite leis an bhfuacht.

Conas tá an lá?  Tá an lá gailbheánta, tá gailbheán ann.  Báisteach, agus gaoth á tiomáint

Níl siolla gaoithe ann.

“Na Faoillidh a mharaíonn na caoirigh

An Márta a mharaíonn na daoine

Muna líonfaidh na Faoillidh na fuarlaigh

Líonfaidh an Márta go bruach iad.”

faoillidh:  drochaimsir mhí Feabhra;  fuarlaigh:  inse cois abhann a d’fhéadfadh a bheith faoi uisce i rith an gheimhridh

An bhfuil aon ní agaibhse le cur leis seo? D’fháilteoimís rompu.

An Aoine 03/02/2012

Comhrá cinncheartchéille againn arís inniu! Is minic a chloistear caint ar an ‘braon broghach’ i gConnemara: an braon fághta sa bhuidéal; bhfuel, ‘sé an focal dríodar i bhfeidhm, go háitiúil.

Chuaigh an caint i dtreo ár gcomharsna béal dorais agus daoine ciotrúnta, cadránta, achrannach (!); focal eile ar an dteama ceanna: sceachaire, codarmán nó maistín (‘is maistín ceart é’)

D’imigh an caint ansan go dtí an té níos measa ná aon sceachaire…an diúgaire, ‘sea an súmaire/ an failpearaí sa phub ag lorg deoch in aisce ar dhaoine (‘ag diúgaire‘ do daoine eile agus ‘Diúg an Bhairillí‘

Bhí droch-seachtain ag daoine eigint má lean an comhrá ansan ar an té ag teip nó ag dul in éag agus thainig na focail ag síogú léi, ag seirgeadh, ag cnaoi, agus ag ceilúiradh suas.

Agus…ar daoine níl feith an ghrinn ann (ta sé duairc, gruama, dochma)

Caint san ar péire focal…duáileach/ suáileach, doicheall/ soicheall, saoirse/ daoirse agus sorcha an lae (breachadh an lae)/ doircheach an lae (clapsholas)

“dual in adhmad

fochal i bpráta

doicheall i gcroí an

té atá cráite”

******************************************************************************************

“an rud a bhailíonn an cníopaire, scaipeann an rábaire”

rábaire: duine flaithiúleach; cníopaire: níl sprionlóir i gceist ach fós fhéin an té atá go maith le airgead nó cnuaisciúnach (ag cnuaiseach, prataí nó feamainn, m.s.).

Bhí caint ansan ar ladhar (lamh nó crobh de rud eigint) vis-á-vis mám (dhá lamh de). Chuathas as san ag caint ar an difríocht idir ladhar do thóna agus geadán do thóna: am imeacht ag an bpointe sin!

An bhfuil aon ní agaibhse le cur leis seo? D’fháilteoimís rompu.

An Aoine 27/01/2012

Bhí cad é caint is cibeal inniu againn san Ionad Seirbhísí Teanga ar an Meal anso sa Daingean. Cuireadh mórán focal trí chéile! Déanfam iarracht blaiseadh a thabhairt daoibh agus súil againn go mbeidh sibh ábalta cur leis!

Bhí léan orm go gcailleas an chéad chuid den bplé (nó bhí aithreachas orm nó bhí brón orm….) 

Ag caint dúinn ar céardaíocht…cén sórt lucht céirde atá ann? Ceathrar Togha – sin é an té is fearr i mbun a chuid oibre. Ansan tá an Rotús a bheadh go maith ach ná beadh chomh maith leis an té atá Togha. Bheadh Tuaimineach ina dhiaidh san, an té ná beadh iontach ar fad ach ná beadh ainnis ach oiread, agus ansan bheadh an té a bheadh ana-ainnis i mubn a chúraim an Díghe – Is meas é ná an díghe!

Ina dhiaidh sin go léir bhí daoine tugtha, traochta, tuirseach, tnáithte, tnáchta nó cortha!

Chuathas as san ag caint ar chúrsaí sláinte duine go gcuireann loscaidí nó dócroí isteach air, duine eile go mbeadh an craosghalar air, nó goile transa nó ordóg stéige nó lúb ar stéig ag duine eile.  An té go mbuailfeadh maidhm chuisle nó at chuisle é faraoir ní dócha go dtiocfadh sé as. Fadó ceann de na gearánta ba chomónda ag daoine ná  dótalún, sé sin nuair ná bíodh aon bhróga orthu. Thagadh súilín circe ar bhunaíocha na cos ag daoine leis, is is dócha go ndeineann fós.

Cup ar chupa ólta ag duine bhuel chaithfidh an duine sin dul ag suí leis féin nó dul an leithreas!

An bhfuil aon ní agaibhse le cur leis seo – d’fháilteoimís rompu.